Εις την Πόλιν

περιοχή: Ιστανμπούλ, Τουρκία
απόσπασμα: Μ. Καραγάτσης, Περιπλάνηση στον κόσμο - Βυζάντιο, Πόλη ή Ισταμπούλ (1951)

Αρχιτεκτονικώς τα τζαμιά της Πόλης δεν είναι παρά σχεδόν αντιγραφή του βυζαντινού ναού. Το όνειρο όλων των σουλτάνων ήταν να κτίσουν ένα τζαμί που να ξεπεράσει την Αγιά Σοφιά σε μέγεθος κι ομορφιά. Έκαναν ό,τι μπορούσαν. Μα δεν το κατάφεραν... Η μοναδική αρχιτεκτονική διαφορά του
οθωμανικού τεμένους απ' τον βυζαντινό ναό είναι ότι το «αίθριον» μετάλλαξε σε περίβολο με περιστύλιο, με δάπεδο μαρμαρόστρωτο και με μια κρήνη στο κέντρο. Γύρω από το κυρίως κτίριο ξαπλώνεται μια μεγάλη αυλή, πάντοτε δεντροφυτευμένη, όπου ένα πλήθος γραφικό συνωστίζεται: μανάβηδες, ιεροκήρυκες, χατζήδες της Μέκκας, θαυματοποιοί, πλανόδιοι κομπογιαννίτες, εμποράκοι που πουλούν θρησκευτικά βιβλία και ιερά αντικείμενα, δημόσιοι γραφιάδες, μπαρμπέρηδες, ζητιάνοι, τρελοί — που θεωρούνται άνθρωποι άγιοι — καφετζήδες κι άλλο ένα σωρό υποκείμενα, που προσδίδουν στο χώρο χαρακτήρα ανατολίτικου παζαριού. Ολόγυρα στην αυλή υπάρχουν πολλά μικρά κτίρια, όπου στεγάζονται σχολεία, άσυλα, ξενοδοχεία, χαμάμια, φιλανθρωπικά μαγέρικα, θρησκευτικές βιβλιοθήκες, ιερατικές σχολές κ.λπ. Ακόμα πιο πέρα ξαπλώνεται το νεκροταφείο με τους κοινούς τάφους και τους επίσημους «τουρμπέδες», όπου είναι θαμμένοι σουλτάνοι, πρίγκιπες και πασάδες. Καθώς λοιπόν βλέπετε το τζαμί δεν είναι όπως το μετζήτ [σημ.: μικρό τζαμί με ένα μιναρέ ανεγερμένο με ιδιωτικά κεφάλαια] — δηλαδή ένας τόπος προσευχής, ηρεμίας και περισυλλογής. Αλλά κάτι ανάλογο με τη δική μας εκκλησία, που βρίσκεται σε πανηγύρι συνεχές!

Ας αρχίσουμε την περιοδεία μας από το Φατίχ — το τζαμί του Πορθητού — που θεωρείται το ιερότερο της Πόλης (εξ ίσου σχεδόν ιερό με το πανάγιο Εγιούπ [σημ.: το πρώτο τζαμί που χτίστηκε μετά την οθωμανική κατάκτηση στο σημείο όπου οι μωαμεθανοί τοποθετούν τον τάφο του Άραβα Abu Ayyub al-Ansari, πιστού φίλου του ίδιου του προφήτη Μωάμεθ]). Όπως είπαμε, [το Φατίχ] το έκτισε ο Μωάμεθ ο Β' στη θέση των Αγίων Αποστόλων και με τα υλικά του γκρεμισμένου χριστιανικού ναού. Αρχιτέκτων του είναι ένας Έλλην, ονόματι Χριστόδουλος, που ο σουλτάνος τον πρόσταξε να το κάνει πανομοιότυπο με την Αγιά Σοφιά. Πράγματι, το Φατίχ είναι αντίγραφο της Μεγάλης Εκκλησίας. Αντίγραφο αναιμικό. Αλλά ας δώσουμε τον λόγο στον θρύλο. Υπάρχει ένας θρύλος ελληνικός, που λέει πως ο Πορθητής πρόσταξε να εκτελεσθεί ο Χριστόδουλος, για να μην κατασκευάσει — μετά τον θάνατο του Μωάμεθ — δεύτερο αριστούργημα σαν το Φατίχ. Υπάρχει όμως κι ένας θρύλος τουρκικός, πολύ πιο ενδιαφέρων, που ισχυρίζεται ότι ο Μωάμεθ πρόσταξε να κοπούν τα χέρια του Χριστόδουλου, επειδή ο ρωμιός αρχιτέκτων επίτηδες έκτισε το Φατίχ χαμηλότερο από την Αγιά Σοφιά. Ο Χριστόδουλος έκρινε πως άδικα τον τιμώρησαν. Και κατέφυγε στον καδή (δικαστή) ζητώντας δικαιοσύνη. Ο καδής κάλεσε τον Μωάμεθ να δικαιολογήσει την πράξη του. Πράγματι, ο σουλτάνος ήρθε στο δικαστήριο και κάθισε δίπλα στον καδή.

— Όχι! του λέει ο καδής. Θα καθίσεις στο εδώλιο του κατηγορουμένου!

Ο σουλτάνος υπάκουσε δίχως αντιλογία. Η δίκη διεξήχθη καθ' όλους τους κανόνες της δικονομίας. Ο καδής έδωσε άδικο στον σουλτάνο και δίκιο στον Χριστόδουλο. Ύστερα σηκώθηκε και γονάτισε μπροστά στον μονάρχη που καταδίκασε για να τον προσκυνήσει. Καθώς όμως έσκυβε ταπεινά, ένα μαχαίρι γλίστρησε απ' το μανίκι του καφτανιού του κι έπεσε στο δάπεδο.

— Τι είναι αυτό; ρωτάει ο Μωάμεθ.

— Με αυτό θα σε σκότωνα, ω κραταιέ Παντισάχ, αποκρίνεται ο δικαστής, αν τολμούσες να περιφρονήσεις τον νόμο!

Τότε ο σουλτάνος βγάζει κάτω απ' τον μανδύα του ένα τσεκούρι· και λέει στον καδή:

— Ω, ακέραιε δικαστή. Κι εγώ με τούτο θα σε σκότωνα, αν με αθώωνες άδικα!

Αυτά λέει ο θρύλος. Η ιστορική όμως αλήθεια είναι πως ο Πορθητής όχι μόνο δεν έκοψε τα χέρια του Χριστόδουλου, αλλά του τα γέμισε με χρυσά φλουριά.

Κι ο χριστιανός αρχιτέκτων του μουσουλμανικού τεμένους πέθανε από γερατειά, πάμπλουτος και πανευτυχής.